Эл аралык байкоочулардын айтымында Кыргызстандагы атаандаштык парламенттик шайлоого шайлоочулардын маңыздуу тартылуусу жетишкен жок
БИШКЕК, 29-ноябрь, 2021-жыл – Кыргызстандагы парламенттик шайлоо атаандаштык менен өттү, бирок үгүт өнөктүгү басырылып, парламентти алсыраткан конституциялык өзгөртүүлөр жана шайлоонун негизги аспектилери боюнча масштабдуу мыйзамдык түзөтүүлөрдөн улам шайлоочулардын олуттуу катышуусу болгон жок. Шайлоо мыйзамдарынын жалпы адекваттуулугу жарандык жана саясий укуктарга чектөөлөр, ошондой эле бийликтин бөлүнүшү жана сот бийлигинин көз карандысыздыгынын кыскарышы менен бузулган. Шайлоочуларда кеңири саясий тандоого мүмкүнчүлүк болду. Шайлоого даярдыктар шайлоо комиссиялары тарабынан натыйжалуу жүргүзүлүп, шайлоо күнү тынч өттү, деп айтылат эл аралык байкоочулардын бүгүнкү билдирүүсүндө.
Европадагы кызматташтык жана коопсуздук уюмунун Демократиялык институттар жана адам укуктары бюросунун (ЕККУ/ДИАУБ), ЕККУнун Парламенттик ассамблеясынын (ЕККУ ПА) жана Европа Кеңешинин Парламенттик ассамблеясынын (ЕКПА) биргелешкен байкоочу миссиясы шайлоо ыйгарым укуктары аяктаган парламент мыйзамдарды масштабдуу карап чыгуусунун фонунда өткөнүн белгиледи. Бийлик таза шайлоону камсыз кылуу үчүн саясий эрк көрсөттү, бирок чаралардын катуу аткарылышы үгүт иштердин кооптонуу менен жүргүзүлүшүнө алып келди.
«Өткөн жыл Кыргызстан үчүн чаташтырылган, массалык саясий жылыштар жана бийликти борборлоштурууга шашылган жыл болду», - деди ЕККУнун кыска мөөнөттүү байкоочулар миссиясынын атайын координатору жана лидери Питер Юэль-Йенсен. «Жалпысынан бул шашылган ыкма жакшы жана атаандаштык менен өткөн кечээки шайлоодо чагылдырылды. Эл аралык милдеттенмелерди толук аткаруу үчүн, келечекте стандарттуу демократиялык процесстерге, анын ичинде бийликти токтото туруу жана тең салмактуулукка көбүрөөк көңүл буруу керек».
Шайлоо жарыяланганга бир аз калганда мыйзамдык базага киргизилген олуттуу өзгөртүүлөр шайлоочуларга же шайлоо комиссияларынын кызматкерлерине жаңы система менен таанышууга мүмкүнчүлүк берген жок. Ошол эле учурда мыйзамдарга өзгөртүүлөрдү киргизүү жолу демократиялык мыйзам чыгаруунун стандарттарына жооп берген эмес. Шайлоочулардын катышуусу катталган 3,6 миллион добуш берүүчүнүн ичинен 35 пайызын түздү.
«Бул шайлоолор өткөн жылдагы ийгиликсиз шайлоолордун фонунда каралышы керек, бул президент үчүн кеңири ыйгарым укуктарга ээ болгон саясий системага жана жаңы эрежелердин кабыл алынышына алып келди. Жаңы конституция күчтөрдүн тең салмактуулугун өзгөртүп, парламенттин ролун кескин төмөндөтүшү, шайлоочулардын кечээки аздыгы өлкөнүн институттарына болгон элдин ишениминин солгундап баратканын көрсөтүп жаткандай сезилет», - деди ЕКПА делегациясынын башчысы Марина Берлиньери. "Бул өлкөнүн эли өз эркиндигин урматтоого татыктуу жана биз жаңы шайланган парламентарийлерди демократиялык стандарттарды, мыйзам үстөмдүгүн жана адам укуктарын коргоого чакырабыз".
Шайлоо күнү тынч өттү жана процедуралар негизинен сакталды. Бирок, урналар талаптагыдай мөөрлөнбөй, айрым жерлерде шайлоочулар ашыкча жыйылып калган учурлар болду. Көп сандагы шайлоо участкаларында уруксаты жок адамдар болуп, ошондой эле аз сандагы тышкы кийлигишүүлөр болгон учурлар кезикти. Шайлоо участкаларынын басымдуу көпчүлүгүндө талапкерлердин байкоочуларынын болушу процесстин ачык-айкын жүрүшүнө жардам берди. Аралаш шайлоо системасына өтүү плюрализмди илгерилетүү максатын көздөсө да, бул өлкө боюнча аялдардын катышуусуна жана өкүлчүлүгүнө терс таасирин тийгизди. Мындан тышкары, аялдардын, улуттук азчылыктардын жана ден соолугунун мүмкүнчүлүктөрү чектелүү адамдардын көбүрөөк катышуусун камсыз кылууга багытталган квоталарды сактоого кепилдик жок. Негизинен, өтө төмөн бойдон калган үгүт өнөктүгүнүн жүрүшүндө негизги эркиндиктер сакталган. Талапкерлердин жогорку билимдүү болушу тийиш деген жаңы талаптар эл аралык стандарттарга каршы келет жана шайлоого катышууга укуктуу жарандардын санын олуттуу чектейт. Конституция сөз эркиндигине жана маалыматка жетүүнү кепилдик бергени менен, анда сөз эркиндигин чектөөчү негизсиз кенен жана бүдөмүк негиздер бар. Ошол эле учурда жалпыга маалымдоо каражаттарында үгүт иштеринин тар аныктамасы жана көптөгөн ЖМКлардын үгүт иштерин чагылдырбоо тууралуу чечими үгүт иштеринин чагылдырылышын азайтып, шайлоочуларды маалыматсыз калтырды. Бир нече онлайн медиа каражаттарды кошпогондо, сын жана аналитикалык баяндамалар дээрлик жок болду.
"Парламенттин ыйгарым укуктарынын жакынкы кыскарышы элдин алардын добуштарынын таасирине ишенимин жоготту, ал эми талапкерлердин укуктарына негизсиз чектөөлөр жана аралаш шайлоо системасына өтүүсү ар түрдүү тандоолорго бөгөт койду", - деди Фарах Карими, ЕККУ ПА делегациясынын башчысы. "Демократия бул өкүлчүлүк жана эгерде аялдар, жаштар жана университеттин диплому жоктор өкүлчүлүк кыла албаса, биз шайлоочулардын ынтасынын жоктугуна таң калбашыбыз керек."
Толугу менен президенттик башкаруу системасына өтүүнү президент демилгелеген, ал ушул жылдын башында кызматка киришкенден бери азыркы саясий чөйрөнү олуттуу түрдө калыптандырды. Апрель айында кабыл алынган Конституция бир катар жарандык жана саясий укуктарды негизсиз чектөө менен бирге, соттордун жана шайлоо органдарынын өкүлдөрүн дайындоодо президентке көбүрөөк роль берип, соттордун көз карандысыздыгына жана бийликти бөлүштүрүүгө шек келтирди.
"Шайлоочулардын бир катар саясий варианттары болгонуна карабастан, биз шайлоочулар менен байланыштын жана аларды маалымдоо аракеттеринин жоктугуна өтө тынчсызданабыз.", - деди Одри Гловер, ДИАУБдун шайлоого байкоо жүргүзүү миссиясынын жетекчиси. «Эми жаңы парламент бардык мыйзамдык өзгөртүүлөргө туура баалап жана аларды бардык жарандардын жыргалчылыгы үчүн жакшыртуунун үстүндө иштөөгө мүмкүнчүлүк алат деп ишенебиз”.
Шайлоого эл аралык байкоо жүргүзүүгө 41 өлкөдөн 351 байкоочу, анын ичинде 283 ДИАУБдун эксперттери, узак жана кыска мөөнөттүү байкоочулары, ЕККУ ПАнын 55 парламентарийлери жана кызматкерлери жана ЕКПАнын 13 өкүлү катышты.
Кошумча маалымат алуу үчүн төмөнкү даректерге кайрылыңыз:
Катя Андруш, ДИАУБ: +996 755 855 073, +48 609 522 266 же katya.andrusz@odihr.pl
Нэт Пэрри, ЕККУ ПА: +996 990 735878, +45 60 10 81 77 же nat@oscepa.dk
Иви-Триин Одратс, PACE: +33 607067773 же Ivi-Triin.ODRATS@coe.int